Tưởng tượng người dịch như một nhà thám hiểm, và văn bản họ cần dịch như một vùng đất mới chờ được khám phá. Quá trình dịch từ đầu tới cuối văn bản của họ cũng như hành trình của một nhà thám hiểm băng qua miền đất lạ chứa đầy rẫy những rủi ro và nguy hiểm bất ngờ, trong một văn bản cần dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt, đó giống như những từ tiếng Anh có nghĩa đặc biệt cần lưu ý. Khuôn khổ bài viết này đề cập tới một số ví dụ tiêu biểu về từ tiếng Anh có sắc thái nghĩa đối lập nhau, có thể thay đổi về nghĩa trong các loại tiếng Anh khác nhau và thay đổi hoàn toàn về nghĩa khi ở dạng thức số nhiều mà người dịch cần lưu tâm trong quá trình dịch thuật Anh-Việt.
Sắc thái nghĩa đối lập
Các từ tiếng Anh có sắc thái nghĩa đối lập (auto-antonym hay contronym) là các từ đa nghĩa, trong đó một sắc thái nghĩa này đối nghịch với một sắc thái nghĩa kia. Auto-antonym và contronym là những thuật ngữ tương đối mới, lần lượt được đưa ra bởi Joseph Twadell Shipley và Jack Herring khoảng vài thập kỷ về trước (cụ thể là vào năm 1960 và 1962).
Một số ví dụ tiêu biểu:
- Comprise, sắc thái nghĩa (1): bao gồm (các phần nào); sắc thái nghĩa (2): là một phần, chiếm phần (của cái nào)
Ví dụ:
(1): The house comprises two bedrooms, a kitchen and a living room. (Ngôi nhà này gồm có hai phòng ngủ, một phòng bếp và một phòng khách.)
(2): Older people comprise a large proportion of those living in poverty. (Người già chiếm một phần lớn trong số những người sống trong cảnh đói nghèo)
- Dust, sắc thái nghĩa (1): phủi bụi (khỏi cái gì); sắc thái nghĩa (2): phết (lên cái gì)
Ví dụ:
(1): I was dusting in the bedroom when the phone rang. (Tôi đang phủi bụi trong phòng ngủ thì điện thoại reo.)
(2): Dust the cake with sugar. (Lấy đường phết lên bánh.)
- Oversight, sắc thái nghĩa (1): phụ trách, trông coi (cái gì), sắc thái nghĩa (2): sơ sót (do quên hoặc không phát hiện ra)
(1): This committee has oversight of finance and general policy. (Ủy ban này phụ trách tài chính và các chính sách chung)
(2): Employees were paid late due to an oversight in the accounting department. (Nhân viên bị trả tiền lương muộn do sơ sót của phòng kế toán.)
Một từ, nhiều nghĩa
Trong khi đó, cùng là một từ nhưng lại mang các nghĩa khác biệt, thậm chí nhiều khi hoàn toàn trái ngược nhau trong các loại tiếng Anh khác nhau, chẳng hạn:
Table, như trong table a debate, nghĩa là đem ra bàn thảo, tranh luận trong tiếng Anh-Anh, nhưng lại mang nghĩa là thôi không bàn thảo, tranh luận nữa trong tiếng Anh-Mỹ. Có một giai thoại lịch sử thú vị trong chiến tranh thế giới thứ 2 về việc một nhóm sỹ quan Anh tức giận và thất vọng vì muốn table một đề xuất nhưng nhóm sỹ quan Mỹ bên kia lại lặng thinh, không thốt lên nửa lời (cũng dễ hiểu, bởi nhóm người Mỹ kia đinh ninh table là thôi không bàn thảo nữa).
Pants, một ví dụ thuộc hàng “kinh điển”, trong tiếng Anh-Mỹ có nghĩa là loại trang phục che cơ thể từ vòng bụng tới chân và chia làm hai phần cho mỗi chân, tức là chiếc quần dài, nhưng lại đem nghĩa là loại đồ lót che phủ cơ thể từ vòng bụng cho tới háng, tức là chiếc quần lót, trong tiếng Anh-Anh.
First, trong first floor, nghĩa là tầng một trong tiếng Anh-Mỹ nhưng lại là tầng hai trong tiếng Anh-Anh (ở đây ground floor mới là tầng một).
Số ít vs Số nhiều
Trường hợp thứ ba là các từ tiếng Anh thay đổi hoàn toàn về nghĩa khi ở dạng thức số nhiều, chẳng hạn:
Spectacle, nghĩa là một cảnh tượng hoặc quang cảnh rất ấn tượng, tức một từ trừu tượng, nhưng spectacles lại nghĩa là cặp kính dùng để nhìn rõ hơn, tức một từ chỉ đồ vật cụ thể.
Wood, nghĩa là loại vật chất tạo thành phần chính của cây và dùng để làm ra đồ đạc, chẳng hạn đồ đạc trong nhà, tức chỉ một loại vật liệu, nhưng woods lại có nghĩa là “một khu rừng nhỏ”, tức chỉ một địa điểm.
Hay như force, sức mạnh hoặc năng lược được tạo ra do va chạm giữa hai vật, tức lực, trong khi forces là một nhóm người làm công việc quân sự hoặc cảnh sát, tức lực lượng.
Trên đây là một vài ví dụ thường gặp về hiện tượng nghĩa đặc biệt của từ vựng tiếng Anh. Đây là một hiện tượng thú vị, song cũng là chỗ dễ gây nhầm lẫn có thể dẫn đến lỗi dịch sai, cần phải lưu ý tới trong công việc dịch thuật Anh-Việt.