Trong lịch sử, dịch thuật quan trọng như thế nào? Lịch sử được tạo nên khi các nền văn hóa khác nhau va chạm nhau, và dịch thuật đã đóng một vai trò then chốt đằng sau sự hình thành nên các sự kiện lịch sử.
Tìm hiểu bảy ví dụ mà dịch thuật đã làm thay đổi tiến trình lịch sử:
1. Dịch thuật Thánh kinh Vulgate
Kinh thánh đã được dịch hàng trăm lần khi Đạo Cơ Đốc phổ biến trên toàn cầu. Các hệ quả lịch sử của nó là không thể đo đếm. Kinh thánh đã khơi gợi nên các cuộc chiến tranh, chinh phạt, thập tự chinh, cũng như những hành động bác ái và dũng cảm. Có lẽ bản dịch Kinh thánh quan trọng nhất có từ năm 382 SCN. Vào năm đó, Đức Giáo hoàng Damasus I đã ủy thác cho Thánh Jerome dịch Kinh Cựu Ước và Tân Ước từ bản gốc tiếng Hy Lạp và tiếng Hebrew sang tiếng Latin. Kết quả bản dịch được biết đến với tên Bản Vulgate. Trong hàng ngàn năm, đây là phiên bản Kinh thánh duy nhất mà hầu hết các Kitô hữu (Cơ Đốc nhân) được gặp.
Và tất nhiên, đã có một số nét riêng biệt rong bản dịch của Thánh Jerome. Một ví dụ điển hình là đoạn mô tả việc Moses trở lại với Mười Điều răn. Jerome đã sử dụng từ Latin “cornuta” (có sừng) cho từ Hebrew “karan”. Một bản dịch tốt hơn lẽ ra phải là “sáng ngời” hay “rạng rỡ”. Trong bất kỳ trường hợp nào, mọi người đã hiểu nó theo nghĩa đen. Vậy là hình ảnh của một Moses có sừng đã xuất hiện khắp các tác phẩm nghệ thuật của thời Trung cổ và thời Phục hưng.
2. Triết học Hy Lạp được bảo tồn trong các Bản dịch tiếng Ả rập
Nền văn minh phương Tây mang ơn rất nhiều với người Hy Lạp cổ đại. Các học giả và các nhà cách mạng thời Phục hưng đều đã lấy các ý tưởng và cảm hứng từ những triết gia Hy Lạp cổ điển.
Và bạn có biết rằng chúng ta có được một lượng lớn kiến thức của triết học Hy Lạp cổ đại là nhờ các dịch giả tiếng Ả rập? Bắt đầu từ thế kỷ thứ 8, các Khalip của triều đại Abbasid đã ra lệnh cho dịch các công trình học thuật của Hy Lạp sang tiếng Ả Rập. Trong khoảng thời gian khi châu Âu và Đế chế Byzantine gần như đã lãng quên các triết gia như Socrates, Aristotle và Plato, người Hồi giáo đã giúp cho những tư tưởng của họ tồn tại.
3. Dịch giả La Malinche dịch cho Cortés
Nhắc đến cuộc chinh phạt Mexico của Tây Ban Nha, vị tướng lãnh đạo đội quân Tây Ban Nha lúc bấy giờ, Hernán Cortés đã được cho là đã tuyên bố: “Sau Chúa, Marina là lý do chính cho sự thành công của ta.” (“Marina” là tên thánh của La Malinche, người phiên dịch bản địa cho Cortés và cũng là vợ ông.)
La Malinche có thể nói tiếng Nahuatl và Maya, và cô đã nhanh chóng học được tiếng Tây Ban Nha. Cô đã phiên dịch cho Cortes và phát ngôn cho ông, đến mức mà người dân bản địa đã mô tả La Malinche và Cortes như một thực thể duy nhất. Tân Thế giới có lẽ sẽ rất khác nếu không có La Malinche.
4. Khrushchev có thực sự đã đe dọa phương Tây?
Vào năm 1956, thời điểm cao trào của cuộc Chiến tranh Lạnh, Thủ tướng Liên Xô Nikita Khruschev đã nói với một nhóm các nhà ngoại giao phương Tây rằng “Chúng tôi sẽ chôn vùi các ông.” Phương Tây coi đó là một lời đe dọa, và điều này đã làm bùng lên ngọn lửa của nỗi sợ hãi và sự căng thẳng giữa cộng sản Nga và tư bản chủ nghĩa Phương Tây.
Nhưng câu đó của Khruschev đã không thực mang ý như một lời đe dọa. Ông đã sử dụng một câu nói tiếngNga phổ biến “Мы вас похороним!”, dịch tốt hơn phải là “Chúng tôi sẽ có mặt tại tang lễ của các ông” hoặc “Chúng tôi sẽ sống lâu hơn các ông.” Trong một bài phát biểu khác vào năm 1963, Khrushchev đã làm rõ, “Tất nhiên chúng tôi sẽ không tự tay chôn các ông. Mà giai cấp công nhân của chính các ông sẽ chôn các ông.” Nhưng, thiệt hại thì đã xảy ra.
5. Mỹ Thả Bom
Theo quan điểm phổ biến ở Mỹ thời đó, việc thả bom nguyên tử xuống Hiroshima và Nagasaki là cần thiết để kết thúc chiến tranh với Nhật Bản. Nhật Bản, sau khi tất cả, đã từ chối đầu hàng. Liệu có thực sự vậy?
Khi các phóng viên hỏi Thủ tướng Nhật Bản Kantara Suzuki rằng chính phủ của ông cảm thấy thế nào về yêu cầu Nhật Bản đầu hàng của quân Đồng minh, ông đã trả lời: “Mokusatsu.”
Câu trả lời bằng một từ này đã được dịch thành “Không đáng để bình luận,” trong khi thực tế, lẽ ra nó cần phải được dịch là “[Tôi] không có bình luận” vì chính phủ Nhật Bản chưa có cơ hội để xem xét về việc đầu hàng. Và hai quả bom đã nổ trong 10 ngày sau đó. Theo Cơ quan An ninh Quốc gia Hoa Kỳ:
“Bất kể người nào đã quyết định dịch từ mokusatsu bằng một ý (dù cho đó là định nghĩa đầu tiên trong từ điển) và không thêm vào một lưu ý rằng từ này cũng có thể chỉ mang nghĩa “từ chối bình luận” đã làm hại khủng khiếp đến những người đọc bản dịch của người đó, những người không biết chút gì về tiếng Nhật, những người sẽ không bao giờ xem được văn bản gốc ở tiếng Nhật và cũng sẽ không bao giờ biết rằng một từ ngữ mơ hồ đã được sử dụng.”
6. Chiến tranh Việt Nam
Trích lời của Vizzini trong phim Cô dâu Công chúa (The Princess Bride): “Đừng bao giờ tham gia vào một cuộc chiến tranh ở châu Á.” Điều đó càng đúng khi lý do cho cuộc chiến lại được dựa trên sự kém thông minh và những bản dịch sai. Năm 1964, quân đội miền bắc Việt Nam bị cho là đã tấn công tàu khu trục của Mỹ trong Vịnh Bắc Bộ (Sự kiện Vịnh bắc Bộ) không chỉ một, mà hai lần. Cuộc tấn công thứ hai đã bị Mỹ sử dụng làm cơ sở để phát động chiến tranh, nhưng thực tế nó đã không bao giờ xảy ra.
Theo tờ New York Times, NSA đã mắc một lỗi sai khi dịch thông tin tình báo từ miền Bắc Việt Nam. Sau đó, họ đã từ chối sửa sai. Thay vào đó, họ cố tình làm sai lệch bản dịch và tiêu hủy các tài liệu gốc:
Ví dụ, bản dịch của một cụm từ trong một thông tin phát đi vào ngày 04 tháng 8 của quân đội Bắc Việt. Theo một số tài liệu, cụm từ “chúng tôi hy sinh mất hai đồng chí” – ám chỉ đến thương vong trong cuộc đụng độ với tàu Mỹ vào ngày 02 tháng 8 – đã bị dịch sai thành “chúng tôi hy sinh mất hai con tàu.” Vị quan chức tình báo cho biết, cụm từ trên đã được dùng để chỉ quân đội Bắc Việt đang báo cáo về việc mất tàu trong một trận chiến mới vào ngày 04 tháng 8.
Phiên bản gốc tiếng Việt của thông tin chặn được này, khác với các thông tin chặn được cùng thời gian đó, đã bị thất lạc trong kho lưu trữ của cơ quan tình báo.
Cái giá phải trả? 1.313.000 người chết, vô số người bị thương, kèm theo tác động môi trường nặng nề của Chất độc Da cam mà vẫn còn tiếp tục cho đến ngày nay.
7. Câu chuyện kênh đào trên sao Hỏa
Hai ví dụ trên đều rất đau lòng, vậy hãy kết thúc bằng một điều vui vẻ hơn. Năm 1877, nhà thiên văn học người Ý Giovanni Schiaparelli Virginio bắt đầu lập bản đồ bề mặt của sao Hỏa: bao gồm biển, lục địa và các eo biển, mà ông gọi là “canali.” May mắn cho thể loại khoa học viễn tưởng, những nhà thiên văn học nói tiếng Anh đã dịch từ “canali” thành “kênh đào”. Điều đó ám chỉ rằng trên sao Hỏa không chỉ có sự sống, mà còn có một nền văn minh đủ tiên tiến để xây dựng được kênh đào. Điều này đã tạo cảm hứng cho những tác phẩm khoa học viễn tưởng tuyệt vời không lâu sau đó, như Đại chiến Thế giới (the War of the Worlds) của H G Wells và Hỏa ngục (A Princess of Mars) của Edgar Rice Burroughs.
(Được tổng hợp từ cộng đồng Internet)